Сүйекті балықтардың ерекшеліктері, құрылысы, табиғаттағы орны
Сабақ жоспарлары
Сүйекті балықтардың ерекшеліктері, құрылысы, табиғаттағы орны, систематикасы дәріс сабақ жоспары
Сүйекті балықтардың ерекшеліктері, құрылысы, табиғаттағы орны, систематикасы дәріс сабақ жоспары
Тақырып: Сүйекті балықтардың ерекшеліктері, құрылысы , табиғаттағы орны. Сүйекті балықтардың систематикасы.
Жоспар
Сүйекті балықтардың табиғаттағы орны
Сүйекті балықтардың дене құрылысы
Сүйекті балықтардың қызметі
Сүйекті балықтардың ерекшеліктері
Сүйекті балықтардың систематикасы
Сүйекті балықтардың экологиясы
Пайдаланатын әдебеттер:
Негізгі
1. Наумов С.П. Омыртқалылар Зоологиясы М 1982 ж.
2. Карташев Н.Н. Практикум по зоологии позвоночных М 1969
3. Анисимова И.М. Лавровский В.В. Ихтиология М 1991 ж.
4 Ә.А.Бәйімбет Ихтиологияның негіздері. 1-бөлім. Алматы 2005ж
5. Е.К. Суворов Основы ихтиологий. М .1948г.
6. И.М.Анисимова. В.В.Лавровский. Ихтиология М 1991г
Қосымша:
7 Бәйімбет Ә.А. Темірхан С.Р. Қазақстанның балық тәрізділері балықтарының қазақша орысша анықтаушысы Алматы 1999 ж.
8 Алеев Ю.Г. Функциональный основы внешнего строения рыб
9 Плавильшиков Н.Н. Очерки по историй зоологии М. 1941
10 Никольский Г.В. Экология рыб.М.1966г
11 Жизнь животных .Рыбы. 4т 1983г
12 Правдин И.Ф. Руководство по изучению рыб М. 1966г.
Лекция мәтіні
Сүйекті балықтар кеңінен таралған балықтар тобына жатады. Барлық су қоймаларында дерлік таралған. Тіршілік жағдайлары алуан тұрлі болғандықтан, олардың саны өте көп. Скелеті ұнемі сүйекті болып келеді. Сүйекті балықтардың желбезек аралық перделері болмайды. Сондықтан желбезек жапырақшалары бірден желбезектер шеңберіне орналасады. Желбезек апаратын сыртынан жауып туратын сүйекті қақпағы болады. Сүйекті балықтардың көпшілігінде торсылдағы болады. Торсылдақ балықтың судың терең қабатынан көтерлуге, немесе су түбіне батып кетуіне мүмкіндік береді. Балықтардың тыныс алуы желбезек қақпақтарының қимылы арқылы орындалады. Балықтардың ас қорыту жүйесі үш бөлімнен тұрады, алдыңғы бөлімі оған ауыз қуысы мен жұтқыншақ жатады. Ортаңғы бөліміне өңеш пен қарын жатады. Одан ары ішек басталады. Бауыр мен ұйқы безі ас қорытуға қатысады. Артқы бөліміне артқы ішек жатады, дербес тесік болып сыртқа ашылады. Балықтардың жүйке жүйесі, орталық жүйке жүйесі- ми мен жұлыннан тұрады.Сүйекті балықтардың миының көлемі кішірек болады.Ортаңғы ми мен мишық көлемді болып келеді. Алдыңғы ми бөлімнен иіс бөлімдері тарайды. Аралық мидың қақпағынан эпифиз бөлінеді. Бас миынан 10 жұп нервтер тарайды. Суда тіршілік етуіне байланысты жүйке жүйесі жақсы дамыған. Есту органы бір ғана ішкі құлақтан тұрады. Иірімді жарғақтар сұйық заттың ішінде тұрады. Иірімді жарғақтардың ішіндегі эндолимфада есіту тастары болады. Яғни оларды ірі оттолиттері деп атайды. Сүйекті балықтарда оттлиттері үшеу болады. Ең үлкен есту тасы дөңгелек қапшықшаның ішіне еніп және оның ішкі қуысын толтырып тұрады. Екі есту тастары бұдан ана ғұрлым кіші болады. Оның біреуі өскін ішінде тұрады, ал екіншісі –сопақ қапшықшаның арнаулы кеңірек тұйықтамасында жатады. Бұл тұйықтама алдыңғы және сыртқы жартылай шеңбер каналдардың ампуласының маңайында орналасқан. Жыныс органдарының құрылысы-шеміршекті балықтардан гөрі өзгеше болады. Қос аталық және аналық жыныс бездерінің ішінде қуысы болдаы, да олар ерекше каналдар арқылы зәр тесігінен басқа тесік арқылы зәр-жыныс каналына келіп ашылады. Сөйтіп, шеміршекті балықтардай, ұрғашыларынеда жұмыртқа жолының қызметін атқаратын –мюллеров каналдары болмайды.Еркектерінде жыныс бездерінің бүйрек пен байланысы жоқ, ал вольбов каналдары зәр шығару каналының қызметін атқарады.
Уылдырықтары ұсақ, оның сыртында жұқа мөлдір қабығы болдаы. Ұрықтану аналық организмнен тыс, су ішінде болады. Тек қана аздаған түрлерінде ұрықтану іште және “тірі жұмыртқа туушылық байқалады” Мысалы Американың субтропиктік суларында мекендейтін тісті арп тәрізділері (Сурrinodontidae) және аквариумда өсірет –гамбузия балығы тірі шабақ туып, көбейеді. Балықтарда гермафродитік өте сирек кездеседі. Бірақ та теңіз алабұғасы нағыз гермафридит болып саналады . Алабұғаның жүрегі үш камералы. Вена қолтығы мен жүрекше, қарынша жатады.Қан айналу жүйесі тұйық.Бір қан айналу шеңбері болады. Желбезекте қан тотығады.Нағыз сүйекті балықтарда төрт жұп желбезекке алып келетін және сонша алып шығатын артериялар тән. Шеміршекті сүйекті балықтардың бір ғана бекіре тәрізділер отряді бар. 4 класс тармағыҚауырсын қанаттылар осы уақытта тіршілік ететін балықтарды қамтиді.Қауырсын қанатты балықтар 3 отряд үстіне бөлінеді. 1-сүйекті ганоидалар, 2-көп қанатты балықтар.3-сүйекті балықтар. Сүйекті ганоидаларға –сауытты шортан, амия жатады. Сүйекті балықтарға майшабақ тәрізділер, карп тәрізділер, угрлар, шортан тәрізділер, алабұға-ұшортан тәрізділер, саргандар, тікен тәрізділер, шоқ желбезектілер, тікен қанаттылар, треска тәрізділер ,камбала тәрізділер жатады. Су-тршілік ортасы болғандықтан тіршілік тіршілік ету үшін қолайлы жағдайлар жасайтынөзіндік коптеген ерекшеліктері болады.Оған -судың қозғалыста болуы, су температурасының өзгергіштігі, газдарды еріту қасиеттері, мұз қабатының пайда болуы.Балықтардың оттегіне қажеттілі әрттүрлі болады.Оттегін өте көп қажет ететін балықтар, оттегін аз қажет ететін баклықтар болып бөлінеді. Балықтарды негізгі экологиялық топтарға бөледі.1-теңіз балықтары.2-тұщы су балықтары.3- өткінші балықтар.4-жартылай өткінші балықтар. Балықтардың қоректік заттары әртүрлі болады. Суда тіршілік ететін барлық тіршілік иелерін қорек етеді .Өсімдікпен,ұсақ жануарлармен қорктенетін балықтар болады. Балықтар өзінің тіршілігіне лайықты жерлерде мекен етеді. Жыл мезгілдерінің ауысып отыруына байланысты балықтар тіршілік әрекетін өзгертеді. Балықтар барлық сулы ортада кездеседі. Мемлекет тарапынан балықтар қорғауға алынған. Экологиялық жағдайдың өзгеруі балықтардың биологиялық тіршілігін өзгертті. Олардың саны азайып бара жатыр. Өндіріс орындары ішкі суларды ластап балықтар санын кемітуде. Сондықтан мемлекет тарапынан балықтар қорғауға алынған.
